De Cirkel Rond!?

De doelstellingen achter kringlooplandbouw kunnen immers langs essentieel verschillende wegen worden gerealiseerd, variërend van intensief tot extensief, van klein naar groot, van low-tech tot high-tech. Waar de een vooral denkt aan landbouw uit de tijd van Ot en Sien heeft de ander hypermoderne en technologische vormen van landbouw voor ogen die slimmer omgaan met bodem, energiestromen en reststoffen. Op basis van zogenaamde ‘landbouwtegels’ worden bij de bodem passende vormen van (kringloop)landbouw gevisualiseerd. Aan de hand van deze bouwstenen werd vervolgens voor zowel de Kop van Noord-Holland als Laag-Holland, een prikkelend ontwikkelingsperspectief geschetst en in beeld gebracht hoe een toekomstig kringlooplandbouwlandschap er uit kan zien. Tot slot dragen we een drietal suggesties en aanbevelingen aan om het gat tussen korte termijn acties en lange termijn doelen te overbruggen.

Technologie speelt een belangrijke rol in de omslag naar kringlooplandbouw. Op zich is de inzet van automatisering en technologie in de landbouw niets nieuws. Wel nieuw is de wijze waarop de technologie wordt gebruikt om problemen met betrekking tot de bestrijding van voedselziekten en onstabiele weerpatronen aan te pakken. De focus ligt steeds meer op het bereiken van de gewenste opbrengsten op een milieuvriendelijke manier, dus met vermindering van chemicaliën. Geavanceerde technologie maakt het mogelijk de uitdaging van duurzaam bodembeheer en de zorg voor biodiversiteit te verbinden aan het streven naar productiviteit en voedselkwaliteit. De nieuwste vormen van precisietechnologie en pixellandbouw kunnen beide uitdagingen met elkaar verzoenen. Door middel van technologie (robotica, drones) en datasystemen, kan binnen de huidige, bedrijfsmatige condities van schaalvergroting en intensivering ook schaalverkleining in landschappelijke zin worden gerealiseerd.

We kunnen niet terug naar vroeger. Maar met behulp van geavanceerde technologie kunnen we wel ‘vooruit naar vroeger’. Zonder af te doen aan de eisen van productiviteit en voedselkwaliteit kan er binnen het landschappelijke casco van polders, droogmakerijen en veenweiden, wel weer een rijker landschap ontstaan met een betere bodemkwaliteit en meer biodiversiteit.

Als we de (werk)definitie van kringlooplandbouw vertalen naar de Noord-Hollandse landbouwpraktijk gaat het concreet om de volgende principes: het zorgdragen voor een levende bodem, tegengaan van bodemverdichting, het koppelen van reststromen, de juiste plek voor het juiste gewas, veerkrachtige gewassen en groenblauwe dooradering. Voor iedere vorm van landbouw (bosbouw, akkerbouw, veeteelt, glastuinbouw, etc.) leveren deze principes een waaier aan mogelijke vormen van kringlooplandbouw op; ‘landbouwtegels’. Vanuit een kringloopperspectief zijn onder meer nieuwe akkerbouwvormen aan de orde: brede gewasrotatie, pixellandbouw en strokenteelt.

De bouwstenen voor kringlooplandbouw kunnen gekoppeld worden aan de diversiteit aan beschikbare bodemsoorten in de provincie. De bodemsoort bepaalt in hoge mate wat in agrarische en ruimtelijke zin mogelijk is, en wat niet. In het licht van de omslag naar een circulaire economie en de uitdagingen die de klimaatopgave stelt, gaan er niet voor niets steeds meer stemmen op om het bodem- en watersysteem (weer) leidend te maken in de ruimtelijke ordening in plaats van volgend (functie volgt bodem en peil, en niet andersom).


Met de bodem als basis, zijn diverse vormen van kringlooplandbouw in Noord-Holland voorstelbaar. Zouttolerante teelten doen het goed op veengrond en kleigrond, terwijl duurzame bollenteelt eigenlijk alleen geschikt is op zandgrond. De combinatie van bodemsoorten met de bouwstenen voor kringlooplandbouw resulteert in een nieuwe legenda van het agrarisch landschap in Noord-Holland. Dit bijzondere palet aan duurzame en circulaire landgebruiksvormen zorgt tevens voor een nieuwe, landschappelijke expressie: van open en gesloten, divers en eenvormig tot meer of minder groen dooraderd.

De bouwstenen voor kringlooplandbouw vormen de basis voor een wenkend ruimtelijk perspectief voor de kleipolders in de Kop van Noord-Holland en de veenweiden in Laag-Holland. Deze twee gebieden kennen elk een eigen agrarische signatuur en specifieke uitdagingen op het vlak van bodemvitaliteit, circulariteit en klimaatadaptatie.

Tegenover de hoogproductieve akker- en tuinbouw voor de wereldmarkt in de vruchtbare polderlandschappen van de Kop van Noord-Holland staat de melkveehouderij op grasland in de kleinschaliger en natte veenweidenlandschappen van Laag-Holland.

Startpunt voor de gebiedsperspectieven is de ambitie om de Noord-Hollandse landbouweconomie volledig circulair te maken. De gangbare landbouw, intensieve akkerbouw met hier en daar een gemengd bedrijf, verschiet op weg naar 2050 in de door ons ontwikkelde gebiedsperspectieven stap voor stap van kleur.

De polders in de Kop van Noord-Holland zijn stoere agrarische landschappen uit één stuk. Sommige polders, zoals de Wieringermeer, zijn ontworpen als één geheel: een goed functionerend, samenhangend systeem van afwatering door tochten en greppelsloten, met een efficiënte verkavelingsstructuur en een open landschap omkaderd door dijken. Het landschap in de Kop van Noord-Holland wordt gedomineerd door grootschalige akker- en tuinbouw, met onder andere aardappelen en suikerbiet.

Om de gevolgen van verzilting en verdroging en kwetsbaarheid van monoculturen beheersbaar te houden, zal een transitie in beheer en gebruik van de Kop van Noord-Holland noodzakelijk zijn. Aanpak van bodemvitaliteit en biodiversiteit zal de bedrijfsvoering van de akker- en tuinbouw sterk gaan beïnvloeden. Het wenkend toekomstperspectief is dat van een productiepolder, waarbij op grootschalige wijze precisielandbouw wordt bedreven om kringlopen te sluiten en bodemvitaliteit en biodiversiteit te versterken.

Het beeld ontstaat van een productiepolder waar hightechboeren technologische innovaties (drones, veldrobots, etc.) gebruiken voor hun teelten. Het lege en monotone akkerland verandert gaandeweg in een gedifferentieerd landschap waar mengvormen en functiecombinaties de boventoon voeren. Productie vindt er plaats voor de wereldmarkt. Slimme combinaties met stedelijke GFT- en afvalstromen maken een nieuw soort gemengde bedrijvigheid mogelijk, waarbij organische stof uit stedelijke stromen de zavelige kleipolders vitaal houdt.

Het landschap van Laag-Holland kenmerkt zich door enerzijds de veenweidegebieden en anderzijds de droogmakerijen. In de veenweidegebieden is melkveehouderij de meest voorkomende vorm van landbouw. Binnen de droogmakerijen (Schermer, Beemster, Purmer) vindt naast melkveehouderij op de kleigronden ook akkerbouw, groente- en bollenteelt (reizende bollenkraam) plaats. Vanwege de nabijheid van de Amsterdamse metropool spelen ze onder meer met korte-keteninitiatieven in op de behoeften van de stedelijke consument naar streekeigen en gezond voedsel.

Om de gevolgen van het onomkeerbare proces van veenbodemdaling beheersbaar te houden zal op termijn een transitie in beheer en gebruik van Laag-Holland noodzakelijk zijn. Vernatting van het gebied (peilverhoging) heeft consequenties voor de bedrijfsvoering van de melkveehouderij. Het perspectief is dat van een weids wetlandslandschap, waarbij natte vormen van landbouw een grotere rol gaan spelen in delen van het gebied. In sommige deelgebieden (dus niet overal) zal de melkveehouderij verdwijnen en plaatsmaken voor een ander soort landbouw, met diverse teelten op vernatte veengronden.

Het beeld ontstaat van een aquatisch metropoollandschap waar extensieve vormen van veeteelt worden gecombineerd met veenweideboeren die natte teelten introduceren (teelt van natte grondstoffen en voedergewassen), stadsagrariërs de stad verbinden met het landelijk gebied en er nieuwe vormen van aquatische natuur ontstaan. Het is een afwisselend open en beschut (deels bossig) landschap dat tegelijkertijd als park voor de metropool Amsterdam functioneert. Het is dooraderd met een netwerk van wandel en fietspaden. Bezoekers, bewoners en toeristen kopen er rechtstreeks bij de boer en helpen bij het oogsten.

Het slim vervlechten van de grondstof-, energie-, water- en afvalkringlopen op provinciale schaal, zou weleens het fundament kunnen bieden waarop Noord-Holland zich klaarstoomt voor de toekomst. Met andere woorden: de kringloop tussen beide gebiedstransities kan bijdragen om de cirkel op provinciaal niveau rond te maken. Dit onderzoek laat zien dat de bijvangst van het sluiten van de kringloop tussen stad en land een aantrekkelijker, biodiverser en ook productiever landschap is.

In de geschetste gebiedsperspectieven voor kringlooplandbouw in de Kop van Noord-Holland en Laag-Holland staat een ingrijpende transitie naar een ander gebruik en beheer van de bodem centraal. De bodem (en het watersysteem) vormt de basis waarop nieuwe vormen van kringlooplandbouw zich enten: aangepaste melkveehouderij, natte teelten en waterboeren in de veenweiden, hightechboeren, mengtelers en biodiverse akkerbouwers in de zavelige kleipolders. Het lege en monotone akkerland in de Kop van Noord-Holland verandert gaandeweg in een gedifferentieerd landschap waar mengvormen en functiecombinaties de boventoon voeren, terwijl de karakteristieke veenweidepolders in Laag-Holland geleidelijk transformeren in een meer aquatisch metropoollandschap.